Szczypiorski Andrzej Maurycy, pseud. i krypt.: (a), A.S., A. S-r., A. Sz., Andrzej Gorzewski, As., As, AS, asik, (Asia), ASIK, (ASIK), August Rewere, Bronisław Kotowicz, Ewa Markowska, Maurice S. Andrews, (s), (s.), (S), (S.), (sz.), (sz), (Sz.), Sz.A. (1928–2000), powieściopisarz, scenarzysta, publicysta.
Ur. 3 II w Warszawie, był synem Adama (zob.) i Jadwigi z domu Epsztajn (w dokumentach używanych po r. 1945 – Majewskiej), młodszym bratem Wiesławy (1924–1945), po mężu Wieszczyckiej.
Dzieciństwo spędził S. w Warszawie, przy Alejach Jerozolimskich 79/2, a od poł. r. 1931 przy ul. Kapucyńskiej 15/17. Niedoścignionym wzorem był dla niego ojciec, któremu po latach poświęcił opowiadanie Cesarz w zbiorze Amerykańska whisky (W. 1987). Uczęszczał do szkoły powszechnej przy Prywatnym Gimnazjum i Liceum Zboru Ewangelicko-Augsburskiego im. Mikołaja Reja. W czasie okupacji niemieckiej kontynuował naukę na tajnych kompletach prowadzonych przy tej szkole. S. wielokrotnie wspominał swój udział w tajnym wieczorze literackim u Marii Morawskiej, wdowy po Kazimierzu, podczas którego czytał wiosną 1943 swe pierwsze opowiadanie (Dunkana lub Świeczkę) w obecności Zofii Nałkowskiej, Jerzego Andrzejewskiego, Jarosława Iwaszkiewicza, Czesława Miłosza i Stanisława Piętaka. Od jesieni 1943 do wiosny 1944 pracował jako pomocnik ślusarza w warsztatach motocyklowych przy ul. Czerniakowskiej. Należał do Gwardii Ludowej PPS-Wolność, Równość, Niepodległość (pseud. As, Asia). W czerwcu 1944 ukończył czwartą klasę gimnazjum. Stał się prototypem Mikołaja Sz. w powieści Alfreda Rogalskiego „Daleka Północ” (W. 1972, wyd. z posłowiem S-ego). W powstaniu warszawskim 1944 r. walczył na Starym Mieście w 3. baonie AL, podporządkowanym Grupie AK «Północ». Kontuzjowany, opuścił z rodzicami Warszawę 2 IX t.r.; po jednodniowym pobycie w obozie przejściowym w Pruszkowie został wywieziony z ojcem do obozu koncentracyjnego Sachsenhausen (nr 95936). Przydzielony 13 II 1945 do podobozu przy Zakładach Heinkel-Werke GmbH, został oswobodzony 22 IV t.r. przez żołnierzy Armii Czerwonej i 2. Warsz. DP im. Henryka Dąbrowskiego. Z notatki (8 XII 1952, IPN, sygn. 01222/2871) wynika, że przez pewien czas był korespondentem wojennym TASS (agencji prasowej ZSRR) przy II Korpusie Armii Czerwonej.
Po powrocie do Warszawy w r. 1945 wstąpił S. do Organizacji Młodzieży Tow. Uniw. Robotniczego (OM TUR) i PPS. Zamieszkał w Katowicach, gdzie do lutego 1946 kierował referatem prasowym Komitetu Wojewódzkiego OM TUR oraz uczył się w Prywatnym Liceum Ogólnokształcącym dla Dorosłych. Debiutował prawdopodobnie w r. 1946 w „Kuźnicy” (nr 5, jako A. S-r.) krytyczną recenzją Co myślisz starcze o ludach zachodnich? z wystawienia „Lilli Wenedy” Juliusza Słowackiego w reżyserii Juliusza Osterwy w warszawskim Teatrze Polskim. W czerwcu 1946 zdał maturę w Katowicach, po czym został kierownikiem wydz. prasowego w Zarządzie (być może Śląskiego) Okręgu Polskiego Związku Zachodniego (PZZ). W dwutygodniku PZZ „Polska Zachodnia” (1946 nr 18–19) opublikował (jako A. Sz.) szkice biograficzne działaczy niepodległościowych, Teodora Tyca i Mariana Wojnowskiego; pod własnym nazwiskiem ogłosił tamże (1947 nr 2) artykuł na temat polityki Polski wobec Niemiec pt. Musimy trwać nadal na posterunku. Od 15 VI 1947 praktykował jako dziennikarz w katowickiej „Gazecie Robotniczej”; t.r. należał do kolegium redakcyjnego „Miesięcznika Instrukcyjnego OM TUR «Gromada»” i w numerze dziesiątym opublikował artykuł W 30-tą rocznicę rewolucji bolszewickiej. Współpracował także z omturowskim pismem „Młodzi idą”. W l. 1947–9 zamieszczał w dwutygodniku „Film” recenzje filmowe (także pod pseud. August Rewere) oraz noty w rubryce „Przegląd teatralny”, podpisywane: (a), A.S., (s.), (S.). Od r. 1947 był członkiem Związku Zawodowego Dziennikarzy RP (od r. 1951 – Stow. Dziennikarzy Polskich).
Jesienią 1947 podjął S. studia na Wydz. Dyplomatyczno-Konsularnym Akad. Nauk Politycznych w Warszawie. W lutym 1948 został kierownikiem warszawskiego Biura Programowego w Przedsiębiorstwie Państw. «Film Polski». W numerze kwietniowym z t.r. dwutygodnika Polskiego Związku b. Więźniów Politycznych „Wolni Ludzie” zamieścił wspomnienie z oswobodzenia obozu w Sachsenhausen pt. Otwarta brama, które uznał potem za swój debiut prozatorski. Latem t.r. rozpoczął pracę w redakcji „Życia Warszawy”, a jesienią skierowano go do Lublina, gdzie od października (lub grudnia) kierował redakcją „Życia Lubelskiego”. Wobec konieczności powtarzania roku porzucił t.r. studia. Po fuzji PPS i Polskiej Partii Robotniczej został w grudniu członkiem PZPR. Przeniesiony w styczniu 1950 do Radomia, objął kierownictwo redakcji „Życia Radomskiego”; publikował tu artykuły i notki w rubrykach „Między nami” jako ASIK i (ASIK) oraz „Naszym zdaniem” jako (sz), (sz.), (Sz.), a także recenzje teatralne podpisywane krypt. As., As, AS. Na początku r. 1951 został usunięty z redakcji m.in. «za umieszczanie na łamach gazety artykułów demobilizujących ludność» (IPN, BU sygn. 0222/1703 t. 1). Wrócił do Katowic, gdzie w lutym t.r. został redaktorem politycznym w Rozgłośni Katowickiej Polskiego Radia (PR); t.r. napisał pierwsze słuchowisko pt. Anaconda (niewyd.). W krakowskim „Życiu Literackim” opublikował opowiadania: Powódź (1952 nr 2) i poświęcony J. Stalinowi Maszt (1953 nr 13). W r. 1953 awansował w Rozgłośni Katowickiej na kierownika Działu Politycznego, a w r.n. kierował Działem Literackim. Przygotowywał reportaże z hut i kopalń, dokonywał adaptacji radiowych, pisał scenariusze filmów dokumentalnych. W l. 1955–6 publikował felietony, m.in. w „Dzienniku Zachodnim – Wieczór” i „Przeglądzie Kulturalnym”. W r. 1955 wydał debiutancki zbiór opowiadań Ojcowie epoki (W.), przyjęty życzliwie przez krytykę. W maju t.r. został kandydatem na członka Związku Literatów Polskich (ZLP), a w czerwcu zakończył pracę w PR.
Od czerwca 1954 władze PRL czyniły starania o powrót do kraju ojca S-ego. W związku z tym funkcjonariusze Urzędu Bezpieczeństwa Publicznego (UBP) prowadzili ze S-m rozmowy i od lutego 1955 przygotowywali jego spotkanie z rodzicami. W kwietniu 1955 wyjechał S. do Wiednia na konferencję Międzynarodowej Federacji Bojowników Ruchu Oporu, a we wrześniu t.r. (oficjalnie jako pracownik Min. Handlu Zagranicznego) udał się do Paryża, gdzie 13 IX t.r., po raz pierwszy od zakończenia wojny, spotkał się z ojcem. Rezultatem tych podróży był powrót rodziców do kraju (4 X) oraz kilka szkiców i reportaży z Wiednia i Paryża, wydanych przez S-ego w tomie Z daleka i z bliska. Reportaże, felietony, eseje (W. 1957). S. wrócił z Paryża w ślad za rodzicami 5 X, po czym do 31 X składał w UBP obszerne raporty z rozmów z ojcem, w tym na temat problemów polskiej emigracji. W styczniu 1956 został kierownikiem literackim Teatru Śląskiego im. Stanisława Wyspiańskiego w Katowicach, ale już 30 VI t.r. odszedł z teatru w związku z propozycją pracy w dyplomacji. Pozyskany i przeszkolony do współpracy z Dep. I MSW, przyjął pseud. Marek, następnie odbył praktykę w Dep. Prasy i Informacji MSZ oraz przeszedł trzymiesięczny okres próbny. Dn. 1 IX rozpoczął pracę w MSZ na stanowisku starszego radcy, a 1 XI mianowano go attaché prasowo-kulturalnym w Poselstwie (później Ambasadzie) PRL w Kopenhadze. Do jego obowiązków należało m.in. systematyczne składanie raportów politycznych na temat duńskiej polityki zagranicznej, kultury i prasy, redagowanie wewnętrznych cotygodniowych biuletynów oraz przewodniczenie komisji redakcyjnej biuletynu miesięcznego Poselstwa. W r. 1957 opublikował pod pseud. Maurice S. Andrews pierwszą powieść kryminalną Dymisja nadinspektora Willburna („Gaz. Zielonogórska” nr 26–88, wyd. osobne W. 1959, wyd. 4, P. 1990, przekł. czeski 1972 i słowacki 1973). Dn. 27 XI 1957 został skreślony z listy kandydatów na członka ZLP. We wrześniu t.r. w notatkach służbowych składanych ambasadorowi Stanisławowi Dobrowolskiemu pojawiły się oskarżenia wobec S-ego o nastawienie «antypartyjne i wrogie Związkowi Radzieckiemu», «brak krytycyzmu wobec informacji z prasy burżuazyjnej», «nieprzytomne gadulstwo» oraz lekceważenie obowiązków służbowych i malwersacje finansowe; jego raporty oceniono w Centrali MSZ jako «luźne impresje nadające się raczej do czasopism literackich» (Arch. MSZ, B.K. BSO.S). Podjęte przez ambasadora Dobrowolskiego próby obrony S-ego, a także wyjaśnienia, jakie S. po przyjeździe na urlop do kraju złożył 10 V 1958, nie uchroniły go od odwołania, które nastąpiło 15 V t.r.; wrócił na stanowisko starszego radcy i został przydzielony do dyspozycji Dep. Kadr MSZ. W obawie przed zwolnieniem dyscyplinarnym napisał w lipcu list do ministra spraw zagranicznych Adama Rapackiego, w którym tłumaczył swoje postępowanie «lekkomyślnością» i prosił o umożliwienie mu dalszej pracy w MSZ. Dn. 31 X otrzymał jednak wypowiedzenie, a w listopadzie, za nadużycia finansowe i związane z tym kontakty z firmami i obywatelami duńskimi, Centralna Komisja Kontroli Partyjnej usunęła go z PZPR. Dn. 31 I 1959 rozwiązano z nim umowę o pracę.
S. zamieszkał w Wiązownej pod Warszawą i wrócił do pracy dziennikarskiej. W r. 1958 podjął, trwającą do r. 1970, współpracę z pismem ZBoWiD „Za wolność i lud”; artykuły i noty podpisywał krypt. (s) i (S). Dn. 1 XII 1958 otrzymał etat publicysty w Naczelnej Redakcji Audycji Polityczno-Informacyjnych Zespołu Programu Krajowego PR; następnie objął funkcję kierownika Redakcji Reportaży w Dziale Literackim, a od 1 IV 1959 pracował w Redakcji Audycji Specjalnych. Równocześnie publikował kolejne powieści kryminalne: Śledztwo przy ulicy Laos („Sztandar Młodych” 1959 nr 272–298, wyd. zbiorowe kilku autorów pt. „Pod szlachetnym koniem”, W. 1963, 2000, wyd. osobne W. 1966) oraz Zagadka z Punham („Express Wieczorny” 1959 nr 3–53, wyd. osobne: W. 1960, P. 1990, łącznie z Dymisją nadinspektora Willburna, W. 1966, przekł. słowacki 1973). W l. 1959–62 ogłaszał reportaże w „Nowej Kulturze” i „Życiu Warszawy”. Dn. 1 VII 1960 został mianowany w PR redaktorem odpowiedzialnym w Redakcji Reportaży Działu Literackiego. Napisał wtedy kilkanaście słuchowisk, spośród których Marian („Dialog” 1960 nr 3), powstały we współautorstwie z Bronisławem Wiernikiem, został wytypowany t.r. do udziału w międzynarodowym konkursie „Organisation Internationale de la Radio” (wyemitowany w r. 1961 w jęz. niemieckim w Radio Bremen i jęz. słoweńskim w Radio Ljubljana).
W r. 1960 przeprowadził się S. do podwarszawskiej Radości i zamieszkał tam przy ul. Izbickiej 12/1. Dn. 1 II 1961 przeniesiono go w PR do Naczelnej Redakcji Audycji Polityczno-Informacyjnych. Powieściami Czas przeszły (W. 1961, P. 1993, przekł. estoński 1965, film w reż. Leonarda Buczkowskiego do scenariusza S-ego i Buczkowskiego z r. 1961) oraz Godzina zero (W. 1961, przekł. rosyjski 1966) zainicjował tzw. cykl niemiecki swego pisarstwa. Podjął w nim problematykę relacji polsko-niemieckich oraz odpowiedzialności jednostki za działania podejmowane w ekstremalnych warunkach wojny. W r. 1962 wydał eksperymentalną powieść Lustra (W., wyd. następne P. 1994), a cykl niemiecki dopełnił Ucieczką Abla (W., wyd. 2, W. 1963, przekł. górnołużycki 1964, Telewizja Poznań, adaptacja i reż. Henryk Drągalski, 1964). Kolejnym ogniwem cyklu była powieść Za murami Sodomy (W. 1963, 1964, P. 1993, przekł. rosyjski 1966). W r. 1963 napisał S. scenariusz do kameralnego filmu Troje i las (reż. Stanisław Wohl). W tym czasie powstał też scenariusz filmu Doktor Judym na motywach „Ludzi bezdomnych” Stefana Żeromskiego (sfilmowany dopiero w r. 1975 przez Włodzimierza Haupego). Dn. 6 III 1963 został S. przyjęty do ZLP, a za twórczość radiową otrzymał t.r. nagrodę Komitetu ds. Radia i Telewizji oraz Stow. Autorów i Kompozytorów Związku Artystów i Kompozytorów Scenicznych (ZAiKS). Wyjeżdżał prywatnie lub służbowo za granicę: t.r. do Czechosłowacji i Danii (na zaproszenie Związku Pisarzy Duńskich), w r. 1964 na Węgry i do ZSRR. W r. 1964 opublikował drugi zbiór opowiadań Polowanie na lwy (W., wyd. następne P. 1995), a w Programie I PR zaczął prowadzić niedzielny felieton polityczny (wybór pt. Niedziela, godzina 2110, W. 1968). W radiu używał okazjonalnie pseud. Ewa Markowska. Felietony publikował również w prasie: „Tygodniku Kulturalnym” (1964–6) i „Współczesności” (1965–70).
W r. 1965 przeprowadził się S. do Warszawy, gdzie zamieszkał przy ul. Daniłowiczowskiej 11/57. W okresie 13 VI 1965 – 25 V 1968 był sekretarzem Komisji Rewizyjnej ZAiKS. W r. 1966 wydał powieść polityczną, traktującą o uwikłaniu w stalinizm, pt. Podróż do końca doliny (W.). Delegowany przez Biuro Współpracy Kulturalnej z Zagranicą Min. Kultury i Sztuki (MKiS), wyjeżdżał t.r. do Francji i RFN. W r. 1967 opublikował popularny szkic biograficzny Karol Świerczewski – Walter. W 20 rocznicę śmierci (W.). Za słuchowisko pt. Dziewięciu (PR 1967, „Współczesność” 1967 nr 22) otrzymał nagrodę w konkursie z okazji 50-lecia rewolucji październikowej. W l. 1967–8 prowadził w „Życiu Warszawy” stały felieton pt. Mój poczciwy tydzień.
Wydarzenia «marca 1968» uznał S. za ważną cezurę swego życia. Wziął udział w kilku dyskusjach prasowych; w „Polityce” (1968 nr 42) stanął w obronie sektora prywatnego w gospodarce, podjął też polemikę (1968 nr 44) z nacjonalistycznymi poglądami Klaudiusza Hrabyka. Opowiadając się przeciw frakcji tzw. partyzantów w PZPR, skupionych wokół ministra spraw wewnętrznych gen. Mieczysława Moczara, wniósł 11 XI t.r. do Zarządu oddz. warszawskiego ZLP skargę na Henryka Gaworskiego za szerzenie antysemityzmu. W konsekwencji otrzymał zakaz spotkań z czytelnikami na terenie woj. warszawskiego; w marcu 1969, zagrożony procesem o zniesławienie, sam odwołał zarzuty. Pod koniec r. 1968 zrezygnował z pracy w PR (rozwiązanie umowy nastąpiło 31 III 1969). Służba Bezpieczeństwa (SB) poddała go w r. 1969 stałej inwigilacji, m.in. zakładając podsłuch telefoniczny i domowy. W maju t.r. MKiS wysłało go do Szwecji w celu poznania nowych metod organizacji wystaw. T.r. został S. członkiem Rady Naczelnej ZBoWiD oraz rozpoczął, trwającą do r. 1974, współpracę z miesięcznikiem „Problemy Alkoholizmu”. W miesięczniku „Scena” (1970 nr 10) ogłosił dramat Blizna (adaptacja radiowa 1970, Teatr Telewizji 1972, reż. Wojciech Solarz). Radio wyemitowało w r. 1970, w reżyserii Zdzisława Nardellego, jego słuchowisko Cena milczenia („Teatr Pol. Radia” 1970 nr 4).
Opublikowana w r. 1971 powieść S-ego Msza za miasto Arras (W., wyd. 5, W. 1998, wyd. 6, P. 2000) stała się literackim wydarzeniem i w r. 1972 otrzymała nagrodę Polskiego PEN Clubu. Akcja tocząca się w XV w., odsłaniała mechanizm powstawania zbiorowych psychoz w społeczności zawładniętej przez fanatycznego przywódcę duchowego. Odczytywano powieść jako studium władzy, parabolę losów ludzkich, a także utwór o wydarzeniach w marcu 1968. Zyskała ona rozgłos międzynarodowy, poświadczony licznymi przekładami (niemiecki 1979, 1988, 1991, hebrajski 1981, włoski 1983, francuski 1987, 1992, duński 1990, norweski 1991, grecki 1992, angielski 1993, 1994, czeski 1998, portugalski 2001, kataloński 2004, bułgarski 2005). W r. 1971 ogłosił S. jeszcze dwie powieści: sensacyjno-przygodową dla młodzieży: Lot 627 (pierwodruk pt. Lot w nieznane, „Płomyk” 1971 nr 1–11, wyd. osobne W. 1971, wyd. następne W. 1973, przekłady: słowacki 1973 i niemiecki 1975, ekranizacja pt. Porwanie „Savoi” wg scenariusza S-ego i I. Kuzniecowa, w koprodukcji polsko-radziecko-bułgarskiej, reż. W. Dorman, 1979) oraz kryminalną Wyspa czterech łotrów (W., wyd. następne w antologii pt. „Wzywam 07. Opowiadania milicyjne”, P. 2008, ekranizacja wg scenariusza S-ego pt. Skarb trzech łotrów, reż. Jan Rutkiewicz, 1972). Dn. 13 VI 1971 został S. członkiem Zarządu ZAiKS, od 14 XII 1974 przewodniczył Sekcji F (Literatury, Autorów Dzieł Literackich). Decyzją przewodniczącego Komitetu ds. Radia i Telewizji Włodzimierza Sokorskiego został 11 XII 1971 ponownie zatrudniony w PR na pół etatu jako starszy publicysta w Naczelnej Redakcji Publicystyki Zespołu Programu Krajowego. Podczas XVIII Zjazdu ZLP w Łodzi (4–5 II 1972) ostro krytykował politykę kulturalną władz oraz stanowisko, jakie Zarząd Główny (ZG) ZLP zajął wobec wydarzeń «marca 1968». Dn. 25 IV 1972 został wybrany do ZG Polskiego PEN Clubu, a w r.n. wszedł w skład Komisji Statutowej ZLP.
W l. 1972–4 publikował S. w „Polityce” recenzje telewizyjne pt. TV. Wg jego scenariusza, przedstawiającego dramat bezdzietnego małżeństwa, Stanisław Lenartowicz zrealizował w r. 1972 film Opętanie. S. zamieszkał w tym czasie z ojcem przy ul. Parkowej 13–17/141. Zaprzyjaźniony z Kazimierzem Moczarskim, ogłosił w „Odrze” (1972 nr 4–12, 1973 nr 1–12, 1974 nr 1–2) jego wspomnienia „Rozmowy z katem”, które poprzedził krótkim wstępem (tamże 1972 nr 4). Od r. 1973 wchodził w skład redakcji „Odry”, publikując na łamach tego miesięcznika liczne artykuły oraz recenzje literackie i teatralne. T.r. wydał powieść dla młodzieży Na tropie Damiana (W.), a w r. 1974 popularną opowieść o powstaniu warszawskim pt. Mojemu synowi (W.) oraz powieść I ominęli Emaus (W., wyd. następne: P. 1992, P. [1995], przekłady: niemiecki 1976, 1993, 1995, norweski 1995), traktującą wg słów S-ego «przede wszystkim o śmierci» („Literatura” 1989 nr 8). Dn. 12 XII 1974 podpisał skierowany do ministra kultury i sztuki Józefa Tejchmy list piętnastu intelektualistów z żądaniem dostępu do polskiej kultury i szkół dla Polaków w ZSRR; w rezultacie już t.r. otrzymał zakaz publikowania w „Polityce”. W lutym 1975, podczas pobytu w RFN, przekazał Rozgłośni Polskiej Radia Wolna Europa (RWE) Opinię krajowego autora o petycji intelektualistów polskich do władz PRL w sprawie Polaków w Rosji. Po tzw. rewolucji goździków (przewrót wojskowy) w Portugalii dwukrotnie wyjeżdżał tam jako członek delegacji ZAiKS.
W powieści Złowić cień (W. 1976, wyd. następne: P. [1993], 1998, Madrid 2000, przekłady: niemiecki 1993, 1995, 2000, angielski 1997) opowiadał S. o dojrzewaniu i pierwszej miłości przeżywanej w atmosferze zbliżającej się wojny. Od maja 1976 działał w zespole, opracowującym raporty dla Polskiego Porozumienia Niepodległościowego. W sierpniu t.r. podpisał list trzynastu intelektualistów do władz PRL w związku z wyrokami, które zapadły w procesach robotników z Ursusa i Radomia. Zbliżył się do powstałego 23 IX Komitetu Obrony Robotników (KOR). Protestując przeciw odwołaniu przez władze redaktora naczelnego „Odry” Zbigniewa Kubikowskiego, odszedł w grudniu (razem z Tymoteuszem Karpowiczem, Jackiem Łukasiewiczem i Adamem Zagajewskim) z redakcji tego miesięcznika. W Polskim PEN Clubie był od 6 X skarbnikiem; w l. 1976–7 uczestniczył w posiedzeniach Komitetu Wykonawczego Międzynarodowego PEN Clubu. Współredagował list z 31 I 1978 Zarządu Polskiego PEN Clubu do premiera Piotra Jaroszewicza w sprawie cenzury. Jako delegat PEN Clubu brał udział w maju t.r. w XLIII Kongresie Federacji P.E.N. w Sztokholmie. Dn. 4 VI został sekretarzem ZG ZAiKS. Podjął współpracę z wydawanym poza cenzurą czasopismem „Krytyka”, ogłaszając w pierwszym numerze artykuł Dysydenci i rzeczywistość (przekł. niemiecki w „Europa-Archiv” 1978 nr 6).
We wrześniu 1978 wyjechał S. z żoną do USA; odwiedził Waszyngton, Atlantę, Denver, Nowy Orlean, San Francisco i Los Angeles, a na Indiana University w Bloomington wygłosił referat o literaturze polskiej w okresie międzywojennym. W drodze powrotnej zatrzymał się w Wielkiej Brytanii, gdzie również miał podobne wystąpienia. Od listopada t.r. uczestniczył w pracach Konwersatorium Doświadczenie i Przyszłość (DiP), przygotowującego raporty o sytuacji w kraju. Przekład niemiecki „Rozmów z katem” (Düsseldorf 1978) opatrzył nową przedmową, w której m.in. zrównał ze sobą zbrodnie hitlerowskie i stalinowskie (po polsku pt. O Kazimierzu Moczarskim, „Puls” 1979 nr 6, wyd. osobne, niezależne W. 1979, 1981). W konsekwencji od 1 XII był objęty zakazem wyjazdu za granicę, a w grudniu wstrzymano w warszawskim Teatrze Rozmaitości premierę jego dramatu o Januszu Korczaku pt. Strefa milczenia. W październiku 1979 wszedł w skład redakcji wydawanego poza cenzurą kwartalnika literackiego „Zapis”. Dn. 16 V 1980 podpisał list ZG PEN Clubu do premiera Edwarda Babiucha w obronie zatrzymanych wydawców literatury niezależnej: Mirosława Chojeckiego i Bogdana Grzesiaka. T.r., w obiegu oficjalnym, wydał powieść Trzej ludzie w bardzo długiej podróży (W.), w której wrócił do tematyki wojenno-okupacyjnej. Po powstaniu w sierpniu NSZZ „Solidarność” został przewodniczącym powołanej 16 IX Komisji ds. Cenzury Komitetu Porozumiewawczego Stowarzyszeń Twórczych i Naukowych. W nowej sytuacji politycznej cofnięto mu 1 XII zakaz wyjazdów za granicę. Na XXI Zjeździe ZLP (18–29 XII) w Warszawie został wybrany na przewodniczącego Głównej Komisji Rewizyjnej. W „Zapisie” zamieszczał felietony pt. Długopisem na marginesach oraz artykuły i recenzje (także pod pseud. Bronisław Kotowicz); nadal współpracował z „Krytyką” i „Pulsem”. Współredagował oświadczenie Polskiego PEN Clubu wydane w r. 1981 z okazji 190. rocznicy Konstytucji 3 Maja; był też jednym z sygnatariuszy apelu z 24 IX t.r. intelektualistów i działaczy społecznych, wzywającego do osłabienia napięcia w kraju. Wszedł w skład sekretariatu organizacyjnego Kongresu Kultury Polskiej; podczas obrad wygłosił 12 XII emocjonalne przemówienie z apelem o wypracowanie koncepcji porozumienia narodowego.
Po wprowadzeniu w Polsce stanu wojennego S. został 13 XII 1981 internowany i osadzony w więzieniu w podwarszawskiej Białołęce. Dn. 15 XII t.r. przewieziono go helikopterem do obozu dla internowanych w Jaworzu (pow. drawski). Od 16 I 1982 organizował tu (razem z Władysławem Bartoszewskim) wykłady zwane PEN Clubem w internacie. Prowadził zapiski, wydane pt. Z notatnika stanu wojennego (Londyn 1983, wyd. następne P. 1989, przekł. niemiecki 1990, 1992). Dn. 13 III 1982 otrzymał dwutygodniowy urlop z Jaworza, przedłużony następnie do 14 IV t.r. Przed powrotem do obozu minister spraw wewnętrznych, gen. Czesław Kiszczak, zawiadomił go osobiście o zakończeniu internowania. Dn. 31 VIII stracił S. ostatecznie pracę w PR. Włączył się w działania niejawnych struktur życia literackiego, m.in. jako skarbnik powstałego t.r. Zespołu Oświaty Niezależnej (od lutego 1984 Komitet Kultury Niezależnej). W październiku 1982 uczestniczył w akcji odczytowej Duszpasterstwa Środowisk Twórczych we Wrocławiu; w tłumaczeniu Celiny Wieniewskiej opublikował t.r. w Londynie uproszczony opis wydarzeń politycznych w powojennej Polsce pt. The Polish ordeal. The view from within (wyd. następne, London 1984). Otrzymawszy paszport z rocznym terminem ważności, wyjechał pod koniec kwietnia 1983 na zaproszenie Schweizerischer Schriftsteller Verband do Zurychu; odbył tam cykl wykładów, m.in. na temat sytuacji pisarzy w PRL. Po powrocie do Polski 22 VI t.r. objęto go ponownie (z dn. 1 VII) zakazem wyjazdu za granicę. Po likwidacji w sierpniu ZLP i zawieszeniu Zarządu Polskiego PEN Clubu włączył się w działania zmierzające do ich reaktywowania. Uczestniczył w Tygodniach Kultury Chrześcijańskiej we Wrocławiu i Gliwicach (1983) oraz we Wrocławiu, Warszawie i Olsztynie (1984). Publikował w periodykach katolickich: „Tygodniku Powszechnym” (1981–2, 1984, 1988–9) i „Przeglądzie Katolickim” (1984–5, 1987). Dn. 1 XII 1984 przestał pełnić funkcję sekretarza ZG ZAiKS, a następnego dnia został członkiem jego ZG. Dn. 1 VII 1985 odzyskał prawo wyjazdu za granicę. W warszawskim Wydawnictwie Komitetu Kultury Niezależnej ogłosił w sierpniu 1985 szkic Proces toruński, w którym m.in. opowiadał się za dialogiem władz z «Solidarnością». W styczniu 1986 podpisał apel 77 twórców i uczonych polskich o amnestię i demokratyzację życia publicznego. W l. 1986–7 współpracował z niejawnym miesięcznikiem „Kultura Niezależna”, a w l. 1986–8 z organem księży pallotynów „Królowa Apostołów” (m.in. w r. 1987 publikował tu cykl felietonów Alfabet kultury). W prasie związanej z obozem władzy szydzono wówczas z przemiany tego «niegdysiejszego żarliwego rewolucjonisty, bojownika o wolność ludu, w rycerza Niepokalanej, trochę zapóźnionego krzyżowca» (, „Nawrócenie Szczypiorskiego”, „Kultura” 1986 nr 32).
W r. 1986, w Inst. Literackim w Paryżu i warszawskim wydawnictwie niezależnym «Przedświt», wydał S. powieść Początek (wyd. następne: Paryż 1989, P. 1989, 2006), opisującą skomplikowane relacje polsko-niemiecko-żydowskie w czasie drugiej wojny światowej w sposób odbiegający od stereotypu. W maju 1987 Początek otrzymał nagrodę londyńskich „Wiadomości”, a w grudniu t.r. Nagrodę Komitetu Kultury Niezależnej. Przekład niemiecki z r. 1988 znalazł się t.r. na liście bestsellerów miesięcznika „Der Spiegiel”, a 19 III felietonista i recenzent „Frankfurter Allgemeine Zeitung” Marcel Reich-Ranicki przyznał utworowi siłę literatury zaangażowanej, przeczącej diagnozom o «śmierci powieści». Sukces w Niemczech utorował drogę tłumaczeniom Początku na inne języki; w r. 1988 ukazały się przekłady: angielski, francuski, holenderski i włoski, w r. 1989 duński, w r. 1990 norweski, szwedzki i serbo-chorwacki, w r. 1991 portugalski, grecki, hebrajski i węgierski, w r. 1993 czeski i hiszpański, w r. 1994 fiński, w r. 1996 słoweński, w r. 2000 kataloński, w r. 2001 rumuński, w r. 2006 łotewski, w r. 2008 rosyjski. W Polsce w l. dziewięćdziesiątych umieszczono powieść na liście lektur szkolnych, a w r. 2003 adaptował ją Janusz Kijowski dla Teatru Telewizji pt. „Piękna pani Seidenman” (w roli Irmy Seidenman wystąpiła Krystyna Janda, a w roli sędziego Romnickiego – Zbigniew Zapasiewicz). Zainteresowanie twórczością S-ego na Zachodzie zaowocowało również, głównie w l. dziewięćdziesiątych, kolejnymi tłumaczeniami Mszy za miasto Arras.
W styczniu 1987 współredagował S. oświadczenie 64 pisarzy w sprawie pluralizmu politycznego i związkowego. Powstałe w l. 1975–82 opowiadania o charakterze autobiograficznym zebrał w r. 1987 w tomie Amerykańska whisky (W., [P.] 1990, przekłady: niemiecki 1989, 2000, francuski 1995), a w obiegu niezależnym opublikował dziennik z l. 1983–5 pt. Z notatnika stanu rzeczy (W. 1987, P. 1989, przekł. niemiecki 1990, 1992), będący kontynuacją zapisków z okresu stanu wojennego. W r. 1987 wszedł w skład jury niezależnej Nagrody Literackiej im. Barbary Sadowskiej. W styczniu 1988 wyjechał z żoną na miesiąc do Austrii, RFN i Szwajcarii. Wraz z innymi członkami Polskiego PEN Clubu wystąpił w kwietniu t.r. z apelem do przewodniczącego Rady Państwa, gen. Wojciecha Jaruzelskiego i marszałka Sejmu, Romana Malinowskiego, o zwołanie Zgromadzenia Ogólnego PEN Clubu; po wznowieniu działalności stowarzyszenia został 19 IX ponownie jego skarbnikiem, zasiadł też w jury nagrody Polskiego PEN Clubu. Dn. 10 XII przestał pełnić funkcję przewodniczącego Zarządu Sekcji F ZAiKS. T.r. otrzymał austriacką nagrodę państw. oraz nagrodę międzynarodowych mediów niemieckiego wydawnictwa «Bauer Verlag», a w r. 1989 nagrodę literacką im. Nelly Sachs, przyznawaną przez m. Dortmund.
Od lutego do kwietnia 1989 uczestniczył S. w Warszawie w obradach «Okrągłego Stołu». Był współzałożycielem i od 18 II t.r. pierwszym prezesem ZG Tow. Przyjaźni Polsko-Izraelskiej. W marcu brał udział w zebraniu założycielskim Stow. Pisarzy Polskich (SPP), a następnie przewodniczył Głównej Komisji Rewizyjnej ZG SPP. W kwietniu uczestniczył w tzw. Forum Niezależnej Kultury. W wyborach 4 VI kandydował do Senatu w okręgu krośnieńskim z listy Komitetu Obywatelskiego przy Przewodniczącym NSZZ „Solidarność” Lechu Wałęsie. W związku z uzyskaniem immunitetu parlamentarnego SB zakończyła 5 VIII jego inwigilację. W Senacie wchodził w skład komisji kultury, środków przekazu, nauki i edukacji narodowej oraz komisji spraw zagranicznych; był członkiem Obywatelskiego Klubu Parlamentarnego, a od jesieni 1990 Klubu Parlamentarnego Unia Demokratyczna. W kampanii prezydenckiej t.r. popierał Tadeusza Mazowieckiego. T.r. otrzymał Kunst- und Kulturpreis der deutschen Katholiken w dziedzinie literatury. Od 23 I 1991 był członkiem Zarządu Polskiego PEN Clubu.
W r. 1991 opublikował S. powieść «o mechanizmie politycznej prowokacji» Noc, dzień i noc (P. 1992, 1995). Została ona już w r. 1991 przetłumaczona na język niemiecki (wyd. następne: 1994, 2000), a potem na języki: holenderski (1992), duński (1993), szwedzki (1993) i francuski (1994). W swojej publicystyce S. piętnował nacjonalizm i ksenofobię, a jego zdecydowane sądy prowokowały gorące dyskusje. W r. 1991 Tadeusz Kraśko ogłosił cykl rozmów ze S-m: Początek raz jeszcze (W.). W wyborach t.r. już S. nie kandydował i po samorozwiązaniu parlamentu 30 X zrezygnował z czynnego udziału w polityce. Jako prezes Tow. Przyjaźni Polsko-Izraelskiej przebywał w r. 1992 w Izraelu. Wiosną t.r. towarzyszył prezydentowi Wałęsie w jego podróży do Niemiec; t.r. w „Odrze” (nr 9) opublikował krytyczny artykuł Syndrom Wałęsy. W l. 1993–8 współpracował z tygodnikiem „Wprost”. Dn. 16 V 1993 został przewodniczącym Zarządu Funduszu Popierania Twórczości ZAiKS oraz przewodniczącym Rady Stowarzyszenia. W r. 1994 wydał powieść psychologiczno-obyczajową «o trudnej miłości» pt. Autoportret z kobietą (P. 1994, wyd. 2, P. 1995, przekłady: holenderski 1994, niemiecki 1994, 1996, angielski 1995, francuski 1995, duński 1996). W dn. 23–28 III 1994 w Lizbonie uczestniczył w polsko-portugalskim seminarium literackim. T.r. został członkiem rady programowej Polskiego Inst. Kultury w Berlinie. W kwietniu 1995 uczestniczył w obchodach 50. rocznicy wyzwolenia obozu w Sachsenhausen, a w dn. 18–20 V t.r. był gościem zjazdu niemieckiego PEN Clubu w Moguncji. T.r. otrzymał nagrodę im. Herdera (Herderpreis), przyznawaną przez uniw. w Wiedniu, oraz nagrodę im. Gryphiusa, ustanowioną przez Gildię Artystów z Esslingen; został t.r. przyjęty w poczet kapituły prestiżowego stow. niemieckiego „Pour le Mérite”. Dn. 23 I 1995 przestał być skarbnikiem Polskiego PEN Clubu, a w r. 1996 zrezygnował z funkcji prezesa Tow. Przyjaźni Polsko-Izraelskiej.
S. spotykał się w tym czasie z coraz silniejszymi atakami; w r. 1991 krakowska „Arka” (nr 36) opublikowała wybór cytatów z jego wczesnych tekstów pt. „Socjalizm jest jak rozłożysta jabłoń”, przyznając mu przy tym laur „Amnezji 45-lecia” oraz nagrodę „Knota Intelektualnego Roku 1991”. W dyskusji w „Nowych Książkach” (1992 nr 1) zarzucono mu m.in. pisanie na zamówienie i uleganie stereotypom. Kontakty S-ego z SB ujawnił (bez podania jego nazwiska) autor ukryty pod pseud. Michał Grocki („Konfidenci są wśród nas”..., W. 1992). W reakcji S. opublikował drugi cykl rozmów z Kraśką pt. Chocholi taniec. Miesiąc w roku koguta (P. 1993). W r. 1995 ogłosił zbiór szkiców poświęconych głównie kwestiom niemieckim pt. Kumkanie żaby. Krakanie wrony... (P.). W Zurychu wydano w r. 1996 wybór jego esejów i przemówień pt. Europa ist unterwegs. Essays und Reden (tu m.in. esej Heute ist alles nur ein Schatten). Kolejny tom szkiców S-ego Grzechy, cnoty, pragnienia (P. 1997) Piotr Śliwiński uznał za «zbiór banalnych słuszności», w którym «roi się od pouczeń, połajanek, szyderstw i obrzydzeń». W r. 1998 opublikował S. niewielkie tomiki nowelistyczne pt. Buffalo Bill (L.) oraz Trzy krótkie opowiadania (P.). Upust pasji felietonisty dawał w „Polityce”, w której zamieszczał cykl pt. Irytacje (wyd. osobne P.–W. 2000), «zapis jego prywatnych wojen z obłudą, prostactwem, ignorancją» (J. Hen, „Rzeczpospolita” 2000 nr 155). Związany od początku ze środowiskiem „Gazety Wyborczej”, ogłaszał felietony również na tych łamach (m.in. Rewolucja ludowa trwa, 1999 nr 147). Jako felietonista współpracował też od r. 1999 z polską edycją pisma „Hustler”. Wybrany 8 IX 1998 na prezesa Confédération Internationale des Sociétés d’Auteurs et Compositeurs, pełnił tę funkcję do śmierci. Wydawnictwo „Bauer Verlag” w Hamburgu przyznało mu t.r. nagrodę «Złote Pióro», za zasługi w zbliżaniu narodów niemieckiego i polskiego.
Do relacji polsko-żydowskich wrócił S. raz jeszcze w sensacyjnej powieści Gra z ogniem (P. 1999, 2001, przekłady: francuski 2000, 2001, niemiecki 2002). W r. 1999 zredagował antologię tekstów w języku niemieckim pt. Pistole & Würde. Prosa, Lyrik, Szenen & Essays. Texte zum 6. Würth Literaturpreis (Tübingen). W parlamencie hamburskim wygłosił mowę z okazji 60. rocznicy wybuchu drugiej wojny światowej, Der 1. September 1939 (Hamburg 1999). Był członkiem Rady Fundacji im. Stefana Batorego, Rady Programowej Fundacji Semper Polonia, Kapituły Nagrody im. Andrzeja Drawicza oraz Polskiej Fundacji Dzieci i Młodzieży. S. zmarł 16 V 2000 w Warszawie, został pochowany na cmentarzu Ewangelicko-Reformowanym (kw. C). Był odznaczony m.in. Medalem Dziesięciolecia PRL (1954), Krzyżami Kawalerskim (1964) i Komandorskim (1997) Orderu Odrodzenia Polski, Medalem «Zasłużony dla Tolerancji» (1999) oraz niemieckim Wielkim Krzyżem Zasługi z Gwiazdą (1995).
W małżeństwie z Ewą Markowską (1924–1994) miał S. syna Adama Jana (ur. 1952), technika budowlanego. Towarzyszką ostatnich lat życia S-ego była Elżbieta Borowiecka, lekarz kardiolog.
Po śmierci S-ego ukazało się wiele publikacji, zawierających skrajne oceny jego pisarstwa i postawy życiowej. Wskazywano na jego niezależność i aktywność, ale zarazem na zmienność poglądów i koniunkturalizm. W r. 2000 Polska Fundacja Dzieci i Młodzieży przyznała nagrodę im. S-ego. W r. 2001 otrzymał S. pośmiertnie Honorowy Dyplom Nagrody Polsko-Niemieckiej Rządów RP i RFN. Tygodnik „Polityka”, ZAiKS oraz poznańskie wydawnictwo «Sens» zorganizowało w r. 2002 ogólnopolski konkurs literacki im. S-ego. W byłej willi komendanta obozu w Sachsenhausen otwarto w r. 2005 Międzynarodowy Dom Spotkań Młodzieży «Haus Szczypiorski». W r. 2007 zrealizowano o S-m telewizyjny film dokumentalny z cyklu „Errata do biografii” wg scenariusza Grzegorza Brauna, w reżyserii Roberta Kaczmarka (emitowany w r. 2008). Niepublikowane scenariusze i nowele filmowe S-ego są przechowywane w bibliotece Filmoteki Narodowej w Warszawie.
Fot. w B. ZLP, IBL PAN; Reprod. fot. ze zbiorów S-ego w: Kalinowa E. K., Nie pytaj mnie o jutro..., P. 1998, Kraśko T., Początek raz jeszcze..., W. 1992; – Kto jest kim w Polsce, W. 1993; Literatura XX w., II; PSB (Rogalski Alfred); Pol. Bibliogr. Liter. za l. 1946 i n.; Słown. pseudonimów, I–IV; Współcz. pol. pisarze, VIII, X; – Andrzej Szczypiorski, Oprac. E. Kalinowska-Styczeń, M. Baran, Kr. 2000; Bartoszewski W., Dni walczącej Warszawy, Londyn 1984; Bugajski L., Szczypiorski, W. 1991; Czapliński P., Imiona pasji. Andrzej Szczypiorski (1928–2000), „Nowy Dzien.”, dod. „Przegl. Pol.” (Nowy Jork) 2000 nr z 2 VI; Czapliński P., Śliwiński P., Kontrapunkt. Rozmowy o książkach, P. 1999; Fik M., Kultura polska po Jałcie: Kronika lat 1944–1981, W. 1991; Jażdżewska-Goldsteinowa E., „Początek” Andrzeja Szczypiorskiego, W. 1995; Kijowska M., Der letzte Gerechte. Andrzej Szczypiorski, Berlin 2003 (wyd. kieszonkowe pt. Andrzej Szczypiorski. Eine Biographie, Zürich 2006); Kuncewicz P., Agonia i nadzieja. Proza polska od 1956, W. 1994; Lisiecka A., Przewodnik po literaturze krajowej, Londyn 1975; Łysiak W., Literacki geniusz, „Mirek”, w: tenże, Rzeczpospolita kłamców. Salon, W. 2004; Maroszczuk G., Dyskurs i historie. O powieściach Andrzeja Szczypiorskiego, Kat. 2004; taż, „Msza za miasto Arras” Andrzeja Szczypiorskiego – jako parabola literacka, w: Wokół 1968 roku, Kat. 1992; taż, „Pamięć garbata, pamięć kaleka...”. O „Grze z ogniem” Andrzeja Szczypiorskiego, w: Proza polska XX wieku. Przeglądy i interpretacje, Red. M. Kisiel, G. Maruszczak, Kat. 2005 I; Moczulski M., Marionetki w świecie totalitaryzmu, czyli „Początek” Andrzeja Szczypiorskiego, „Nurt” 1989 nr 10; Nowak J. R., Andrzej Szczypiorski stachanowiec antypolonizmu, w: tenże, Czarny leksykon, W. 1998; Ornatowicz J., Andrzej Szczypiorski. „Początek”, Inowrocław 1995; Pomianowski J., [Wstęp do]: Messa per la cità di Arras, Roma 1983; Pysiak K., Recepta na bestseller, „Kult. i Życie” 1988 nr 22; [Rec. Mszy za miasto Arras]: „Polityka” 1972 nr 14 (A. Tatarkiewicz), „Twórczość” 1972 nr 7 (B. Zadura), „Tyg. Powsz.” 1972 nr 17 (B. Mamoń), „Życie Liter.” 1972 nr 5 (W. Maciąg); [Rec. Nocy, dnia i nocy]: „Odra” 1993 nr 1 (M. Orski); [Rec. Początku]: „Almanach Human.” 1986 nr 7 (J. J. Lipski), „Brulion” 1987 nr 1 (M. Zieliński), „Kultura” 1989 nr 48 (K. Michalski), „Kult. Niezależna” 1987 nr 35 (A. Urbański, J. Walc), „Nurt” 1989 nr 10 (M. Moczulski), „Puls” 1986/7 nr 32 (W. Odojewski), „Trybuna Ludu” 1988 nr 253 (M. Misiorny), „Tyg. Powsz.” 1987 nr 50 (T. Chrzanowski), „Życie Warszawy” 1988 nr 280 (K. Pysiak); Szaruga L., Andrzej Szczypiorski, w: tenże, Wobec totalitaryzmu, Szczecin 1994; Szewczyk G., Andrzej Szczypiorski i jego niemiecki odbiorca, w: Przekład artystyczny, Red. P. Fast, Kat. 1992 III; Tarka K., Powrót ojca. „Kombinacja operacyjna” z udziałem Andrzeja Szczypiorskiego (1955 rok), „Zesz. Hist.” (Paryż) 2006 z. 156; tenże, Tajemnica Szczypiorskiego, „Newsweek Polska” 2006 nr 19; Tierling E., Obecność obecności. Kondycja podmiotu w powieściach Andrzeja Szczypiorskiego, w: Z problemów podmiotowości w literaturze polskiej XX wieku, Szczecin 1994; Uffelmann D., Wątek żydowski w literaturze polskiej wobec niemieckiego adresata, w: Pisarze polsko-żydowscy XX wieku. Przybliżenia, Red. M. Dąbrowski, A. Molisak, W. 2005; Urbański A., Opowiedzieć spotkanie z innym, „Kult. Niezależna” 1987 nr 35; Worsowicz M., Publicystyka prasowa Andrzeja Szczypiorskiego, Ł. 2006; – Donosiciel, agent wpływu, autorytet. Rozmowa z Grzegorzem Braunem, reżyserem filmu „Errata do biografii – Andrzej Szczypiorski”, „Nasz Dzien.” 2007 nr 41; Gdy nasz rząd zapewnia... Materiały MSW na temat „Niewłaściwej postawy politycznej Andrzeja Szczypiorskiego”, Oprac. G. Sołtysik, „Przegląd” 2000 nr 21; Grocki M., „Mirek” i „Gaweł” w jednym stali domku..., czyli agentura kontroluje agenturę, w: tenże, Konfidenci są wśród nas, W. 1993; Herling-Grudziński G., Dziennik pisany nocą 1971–1972, Paryż 1973; NSZZ Solidarność 1980–1989, Red. L. Kamiński, G. Waligóra, W. 2010 V; – Wywiady ze S-m: Berberyusz E., Tu bije moje źródło, „Tyg. Powsz.” 1989 nr 53; Kalinowa E. K., Nie pytaj mnie o jutro..., o Andrzeju Szczypiorskim, P. 1998, [Skorupski J. S.], Kiedy przyszła „Solidarność”, pękły bariery strachu, w: tenże, ...zrozumieć Polaków, W. 1990, [Wiśniewski W.], Najdłuższa lekcja języka polskiego, w: tenże, Lekcja polskiego, W. 1993, [Zaworska H.], Psychoterapia dla wszystkich, „Literatura” 1989 nr 8; – Nekrologi i wspomnienia pośmiertne z r. 2000: „Gaz. Wyborcza” nr 114 (A. Michnik, A. Bikont), „Kultura” nr 7/8 (T. Drewnowski), „Nowy Dzien.” dod. „Przegl. Pol.” (Nowy Jork) nr z 2 VI (P. Czapliński), „Przegl. Powsz.” nr 7/8 (A. Pietrzak), „Tyg. Solidarność” nr 2 (S. Murzański); – AP m. stoł. W.: sygn. ANP, Akta studenckie S-ego, nr 0916 (świadectwo dojrzałości Liceum Ogólnokształcącego Prywatnego Liceum dla Dorosłych w Kat., nr 9); Arch. MSZ w W.: sygn. B.K. BSO.S, raporty polityczne 1956–7, zespół 8 teczki 735, 737, 740; Arch. ZLP w W.: Akta osobowe S-ego; B. ZLP w W.: Zbiór wycinków prasowych; IBL PAN: Ankiety z r. 1966 i 1979 w Pracowni Dok. Liter. XIX–XXI; IPN w W.: sygn. BU 0222/1703 t. 1–5, BU 029/61/4/CD/1, BU 0365/103/2; Muz. Powstania Warsz. w W.: Biogramy powstańcze; Telewizja Polska S.A. w W.: Akta osobowe S-ego, teczka osobowa nr 9724; USC w L.: Akt małżeństwa, nr 493/49; USC w W.: Wypis danych z aktu ur.
Maria Kotowska-Kachel